تحقیق منشآت خاقانی

مقدمه 

        اگر چه خاقانی شاعری است قصیده سرا و بیشتر به سرودن شعر پرداخته است اما، نوشتن نامه ها با عنوان منشأت چیره دستی خویش را در هنر نویسندگی بر همعصران خویش و حتی دوره های بعد از خویش به خوبی نشان می دهد با مطالعه منشأت را می توان چنین نتیجه گرفت که خاقانی نه تنها شاعری بی نظیر است بلکه نویسنده ای، چیره دست است و توانسته در هر دو حوزه نثر و شعر هنرنمایی کند.

        منشأت خاقانی مجموعه از نامه های اوست . این نامه ها خطاب به خویشاوندان، نزدیکان، دوستان، بزرگان ایران شهریاران روزگار شاعر می باشد و متضمن فواید تاریخی، اجتماعی و ادبی بسیاری است. نثر کتاب مصنوع و دارای لغات و ترکیبات و تعبیرات عبارات مربی بسیار است.

        در این مختصر به بیان برخی فراز و نشیبهای زندگی او پرداخته شده و قسمت اعظم کار شرح و توضیح صفحات 111 تا 137 کتاب منشآت تصحیح دکتر محمد روشن می باشد در این مجموعه از نرم افزارها و کتاب ها و فرهنگهای نسبتاً متعدد استفاده شده است که منابع بسیار مفید و مفیدتر به جز موارد استفاده شده هم موجود می باشد که بدلیل کمبود وقت و نبود برخی امکانات مورد استفاده واقع شد و البته برخی موارد هم بود که در هیچ یک از فرهنگهای مورد بررسی باز یافته شد و در این راه از استاد گرانقدر جناب آقای دکتر خواجه ایم یاری جستم که در همین جا کمال تشکر و قدردانی را از ایشان به عمل می آورم.

        نام او به اقرب احتمالات «بدیل» بوده است. خود شاعر در ضمن قطعه ای و در بیت معروفی با اشاره به  همین نکته می گوید :

بَدَل من آمدم اندرجهان سنایی را          بدین دلیل پدر، نام من بدیل نهاد

        اما در اکثر تذکره های قدیمی مثل آتشکدة آذر، مجمع الفصحا، ریاض العارفین و ... نام او را «ابراهیم» نوشته اند. علاوه بر آن درویش حافظ حسین ابن کربلایی تبریزی از علمای قرن دهم آذربایجان در اثر معروفش «روضات الجنان و جنات الجنان» هنگام توصیف مزار خاقانی تصریح می کند که بر سنگ مزار وی نام «ابراهیم» درج شده است. خانیکوف مستشرق معروف روسی نیز این نکته را یادآوری کرده است. علی الظاهر آنها که نام خاقانی را ابراهیم دانسته اند به این بیت وی استناد کرده اند که :

زخوان معنی آرایی براهیمی برون آمد     زپشت آزر علی نجار شروانی

...

،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،
،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،

فهرست:

مقدمه............................................ 3

زندگینامه...................................... 4

مذهب و گرایشهای صوفیانه....................... 14

شاعران معاصر خاقانی........................... 20

ممدوحان....................................... 24

سبک شعر خاقانی................................ 25

نامه به شمس الدین................................ 29

نامه به سراج الدین............................... 33

نامه به عصمه الدین............................... 38

نامه به ظهیر الدین............................... 45

نامه به مبارز الدین.............................. 48

توضیحات به شمس الدین ............................ 53

نثر روان نامه به شمس الدین....................... 64

توضیحات به عصمه الدین ........................... 70

نثر روان به عصمه الدین........................... 83

توضیحات به ظهیرالدین............................. 90

نثر روان نامه به ظهیر الدین..................... 101

توضیحات به مبارزالدین........................... 107

نثر روان نامه به مبارز الدین ................... 112

فهرست مطالب

عنوان                                          صفحه

فهرست آیات و احادیث............................. 126

فهرست عبارتهای عربی............................. 127

فهرست لغات و واژه ها............................ 128

فهرست اعلام و کسان............................... 140

فهرست مکانها و جایها............................ 140

فهرست منابع و مأخذ 141

،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،
،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،،

نامه به ظهیر الدین

ایضا من انشایه نورالله ضریحه

بسم الله الرحمن الرحیم          خادم نامة دبیرانه

حریم عزّ ¹ مجلس سامی² امیر سپاهسالار اجل^ّ3 مبجّل⁴، اکرم مکرّم⁵ عالم کافی، مویّد موقّر⁶، ظهیر الدین، مجد⁷ الاسلام و المسلمین ، قوام⁸ الدوله، نظام الممالک، صفوه⁹ الملوک و السلاطین، تاج امرای شروان، مقدم کبرای ایران، صدر المعالی، در اکتساب محامد و ادّخار¹⁰ مآثر¹¹ ابدالدهر بلند نام روزگار باد. و ذات شریف مجلس سامی در اصلاح احوال بلاد و انجاح¹² آمال¹³ عباد، مشهور ایام و منظور انام¹⁴؛ و استظهار¹⁵ خداوندان هنر و اصحاب فضیلت به اهتمام مجلس سامی حاصل. خدمتگار سلام و تحیّت¹⁶ به اضعاف¹⁷ صد هزار اصناف¹⁸ اریحیّت19 و الطاف سجیّت²⁰ کریم مجلس سامی دام مجده یافته است، بر دوام می فرستد. و به دریافت دولت مشاهدت و سعادت ملاقات به غایت آرزومند می باشد. و چون مفاوضة²¹ شریف، متضمّن²² صد هزار لطایف سلوت²³ بخش و عواطف راحت رسان رسید، کهتر به ورود آن لطیفة غیبی از بشاشت²⁴ در بشرة²⁵ بشریت و قالب وجود نگنجید، و در وقت جوار قدس ربانی را سجدات شکر گزارد، و دعای اخلاص پیوند صدق آمیز راند، و استدامت²⁶ سعادات مجلس سامی کرد. به مکان استجابت²⁷ و مظان²⁸ قبول رساد،

ص 130

ان شاء الله. (36 الف) و درین وقت که هی نابیوسان¹ چون دولت آرزو رسان حیات بخش فرمان عالی خدایگان راستین، خسرو زمان و زمین، ملک رحیم مشفق، مالک ملک المشرق خاقان اعظم، شهنشاه معظم، جلال الدنیا و الدوله و الدین، ملک الاسلام و المسلمین، ناصر الخلفاء الراشدین، اول ملوک الخافقین²، اعدل عظماء المشرقین³، ناصر الخلفاء الراشدین، اول ملوک الخافقین، اعدل عظماء المشرقین، کیومرث الزمان، اعظم کیان، دیهیم خدای ایران، اقلیم گشای توران، عنصر الجلالتین، عمده السعادتین⁴، ذوالتاجین، ملک الرحمه فی الدین، المظفر من السماء، نصر الله اعلامه و نضر ایّامه⁵، به خادم دولتخواه رسید، خادم پیش آن موهبت⁶ الهی، که تریاق فاروق⁷ است فرق ملوک را، به خاک خضوع باز غلتید، و سر تفاخر بر آسمان فراخت، و دست بندگی بر زمین نهاد⁸. وچون بر مضمون فرمان عالی واقف گشت، گفت یاالله العجب، حضرت علیاء جهاند اری را، نصره الله تعالی، از طلبیدن خادم چه داعیة⁹ غرض تواند بود، که آلایش حضور خادم به حضرت مقدس نزدیکتر می خواهد؟ و چه خدمت است که خادم ملابست¹⁰ اشغال¹¹ آن به حضرت تواند کرد، که به غیبت هزار چندان نکند. و اگر باعثة¹² غرض خدایگانی لازال من االنصر بمزید آن است که خادم از انوار اریحیّت¹³ و مکرمت خدایگانی دام منصورا اقتباس¹⁴ بیشتر کند، و نظر شامل¹⁵ و عاطفت عمیم ¹⁶و مکرمت شایع¹⁷ به خادم زیارت از دیگر اوقات رسد، حضرت علیاء خدایگانی اعلاها الله و نصره تواند کرد. که آن اضافت¹⁸ عواطف و افاضت^{19 ...}

...